De oude dame en de wijn
Ze is 80 en leidt nog altijd haar wijndomein Montenidoli in Toscane. Ze rijdt zelf met haar terreinwagen naar de wijngaarden. En reist de wereld rond om haar wijnen te promoten. Maar wijn is niet haar levensdoel: ze helpt kwetsbare mensen met haar Stichting. Een fascinerende ontmoeting met een uitzonderlijke wijnmaakster.
"Je gaat mijn wijn toch niet uitspuwen?"
Elisabetta Fagiuoli reageert op mijn vraag of ik een spuwbakje mag hebben. Ze loopt enigszins kromgebogen van de ouderdom, maar haar stem klinkt vastberaden, haar blik is levendig en alert.
Ze heeft mij zonet op haar wijndomein Montenidoli, vlak bij het middeleeuwse stadje San Gimignano in Toscane, ontvangen met een glas van haar rosé. Het is zonder meer een van de beste rosés die ik ooit heb gedronken: zuiver, fijn, elegant, mineraal. Maar als wijnschrijver heb ik mijzelf een aantal strikte regels opgelegd, vandaar mijn vraag om de wijn te kunnen uitspuwen. Ze lacht en heeft er wel begrip voor.
De druif van deze rosé is canaiolo, een lokale druif die voornamelijk gekweekt wordt om te mengen met de bekende sangiovese, de koning van de druiven in Toscane. Maar op de fles heeft ze "canaiolo" gespeld als "canaiuolo", omdat dat overeenkomt met de schrijfwijze van haar familienaam Fagiuoli. Het typeert deze sterke, trotse dame die nog altijd zelf haar wijndomein leidt: "Ik ben deze ochtend om vijf uur opgestaan om wijnflessen te etiketteren."
Ik wilde dit domein bezoeken omdat ik er tijdens een degustatie de wijnen van geproefd had: zulke goede witte wijn van vernaccia had ik nog nooit gedronken. Maar ik had niet verwacht dat hij gemaakt werd door zo'n kranige oude dame, die dit domein al sinds 1965 leidt. Terwijl haar leven aanvankelijk helemaal niets met wijn te maken had.
"En eigenlijk is wijn nog altijd niet mijn levensdoel", zegt ze, "Wijn dient voor mij om mijn echte doel te bereiken, namelijk mensen helpen met wie het om de ene of andere reden verkeerd is gelopen in het leven. En daar is geld voor nodig, dat ik verdien door wijn te maken en te verkopen."
Fagiuoli heeft het over haar Stichting, een project waarbij ze jongeren met een moeilijke jeugd en ouderen die dakloos zijn geworden, samenbrengt, om ze met elkaar te laten leven, praten en werken.
"De jongeren kunnen van de ervaring van de ouderen leren, en de ouderen krijgen nieuwe kracht door de aanwezigheid van jong leven. Ik breng ze hier samen op mijn domein, in de natuur die hen rust en kracht geeft."
Fagiuoli werd nochtans geboren in een rijke vooraanstaande familie die al sinds 1700 wijn maakte in de streek rond Verona: "Maar ik wou meer betekenis geven aan mijn leven. We zijn zo goed in het creëren van rijkdom, maar spiritueel zijn we arm. We zijn zo tuk op materiële zaken maar weten niet meer hoe we moeten delen. Laat ons eens beginnen met onze smartphones en tv's uit te schakelen, laat ons eens zwijgen en luisteren naar de natuur. Dat is de beste therapie voor mensen die de weg kwijt zijn in dit leven."
Ze studeerde kunstgeschiedenis en trouwde met een leraar en dichter, Sergio Muratori. Samen kregen ze twee kinderen: een dochter en een autistische zoon die later een groot wiskundige werd. Eerst startten ze in Genua een project voor kwetsbare jongeren, dan verhuisden ze naar Toscane.
"We kwamen naar Montenidoli met onze negen kinderen", zegt ze, "Daarvan waren er twee onze biologische kinderen. Maar we maakten dat onderscheid niet."
Montenidoli was een boerderij die al bestond sinds de middeleeuwen: "Ze werd in de vijftiende eeuw geschonken aan een plaatselijk hospitaal om mensen te helpen. Eigenlijk zetten wij dit werk gewoon verder."
Toen Elisabetta en haar man ze aankochten, verkeerde ze in slechte staat. De natuur rondom was een wildernis, kilometers in de omtrek leefde er niemand, er was geen weg, geen water, geen electriciteit: "We gingen elke dag water halen aan een bron in de buurt, en we maakten licht met kandelaars. We waren jong en vol energie."
Stap voor stap werd alles gerestaureerd, niet met grote middelen om er een prestigieus domein van te maken, er werd net voldoende geïnvesteerd om behoorlijk te kunnen wonen. En om mensen te kunnen helpen.
Nadat de man van Elisabetta overleed in 2012, noemde ze haar Stichting naar hem: Sergio The Patriarch. Plots staat ze recht: "Maar jij wil zeker ook iets over onze wijn vernemen?"
Alberto Testoni, de operationele directeur van het domein, rijdt met ons naar de wijngaarden in een oude, stoffige 4x4. Het lijkt wel of we op safari gaan: dwars door de bossen, langs hellingen en afgronden, over onverharde wegen vol kiezel en keien, we worden door elkaar geschud.
"Jullie mogen van geluk spreken dat Elisabetta niet rijdt", roept hij boven het geluid van de motor uit, "Dan zou het nog erger zijn, want ze rijdt sneller dan ik."
Plots belanden we op een open plek, omgeven door rotsen, waar wijnstokken staan aangeplant. Het is er volkomen stil.
"Deze poreuze rots is het geheim van onze wijn", zegt Alberto, "Zoals je weet, leidt onvruchtbare en anorganische bodem tot de fijnste wijnen. Welnu, onze bodem zit vol gesteente, mineralen en fossielen van schelpdieren omdat de zee miljoenen jaren geleden tot hier kwam. Bovendien zijn onze wijngaarden hoog gelegen, waar het koeler is, zodat de rijping trager verloopt wat tot evenwichtiger wijnen leidt, en zodat de druiven hun frisse zuren behouden."
Om de wijngaarden aan te leggen, moesten rotsblokken uitgegraven worden, ze staan rechtop naast de wijnstokken, als sculpturen van de prehistorie.
"Het domein is 200 hectare groot, waarvan 27 hectare beplant met wijnstokken en 10 hectare met olijfbomen, we maken immers ook olijfolie. En natuurlijk werken we biologisch, dat is de evidentie zelf voor Elisabetta, ze zou het niet op een andere manier kunnen doen. Het is geen trend voor haar, ze heeft het altijd zo gedaan."
Her en der verspreid zien we kleine woningen, waarin vroeger de werkers in de wijngaarden tijdelijk woonden: "Die restaureren we stelselmatig om er de mensen in onder te brengen die we opvangen. Weet je trouwens wat Montenidoli betekent? Berg van de kleine nestjes. Dat is wel heel toepasselijk."
Terug op de boerderij zien we Elisabetta weer, die in een al even stoffige Land Rover komt aangereden. Ze stapt uit met een zwierigheid alsof ze dertig jaar jonger is: "Heb je gezien hoe wij wijn maken? We zijn bezig met wat de natuur ons geeft, niet met wat de markt ons vraagt."
Ze nodigt ons uit voor de lunch. Haar huis lijkt wat vervallen maar binnenin is het sober en met smaak ingericht. Deze dame van rijke komaf is duidelijk niet bekommerd om uiterlijk vertoon.
We eten melanzane alla parmigiana, kalfsvlees met polenta, salade met gerijpte pecorino. Daar schenkt ze ons haar rode wijnen van sangiovese bij, opnieuw in de fijne en elegante stijl van het huis.
"Je hoeft ze niet te drinken, hoor", lacht ze, en ze schuift een spuwbakje in mijn richting.
Ik vraag haar wat er van dit domein en de Stichting gaat worden als ze er zelf niet meer zal zijn: "Ik zal hier altijd zijn, mijn geest zal hier altijd zijn."
Meer informatie over het wijndomein: montenidoli.com
Meer informatie over de Stichting: sergiothepatriarch.org
Vernaccia, de witte druif van San Gimignano
San Gimignano, gelegen tussen Firenze en Siena in Toscane, wordt ook wel het Manhattan van de Middeleeuwen genoemd, omwille van de hoge torens in dit middeleeuwse stadje, die zoals de wolkenkrabbers van New York oprijzen aan de einder. Het stadje, hoog gelegen op een berg, is ook gekend voor zijn witte wijnen van de druif vernaccia. De appellatie heet dan ook Vernaccia di San Gimignano, die in 1993 de hoogste DOCG-status in Italië kreeg (Denominazione di Origine Controllata e Garantita).
Al sinds het jaar 1000 wordt rond San Gimignano wijn van vernaccia gemaakt. Na de Tweede Wereldoorlog raakte de druif in verval, maar ze beleefde een comeback in de jaren 1960. Ze bleek immers betere witte wijn op te leveren dan de klassieke Toscaanse blend van trebbiano en malvasia. Maar internationaal is wijn van vernaccia nooit echt doorgebroken. Het is sowieso al moeilijk om in het warme Toscane goede witte wijn te maken. En in San Gimignano zijn er zoveel toeristen dat domeinen in de verleiding komen om kwantiteit boven kwaliteit te stellen. Alleen in enkele domeinen, waaronder Montenidoli, slaagt men erin om er uitmuntende wijn van te maken, wijn die je ook kan bewaren.
Rond San Gimignano wordt nu steeds meer sangiovese voor rode wijn aangeplant. Die wordt voorlopig als "landwijn" verkocht onder het label IGT Toscana (Indicazione Geografica Tipica). Maar verwacht wordt dat er een appellatie Rosso di San Gimignano zal komen.
Toscane: bekender voor rode dan voor witte wijn
Toscane staat met een aantal appellaties aan de top van de wijnwereld. Naast Vernaccia di San Gimignano zijn er nog vijf andere streken die de hoogste DOCG-status hebben verkregen. In alle vijf wordt er echter alleen rode wijn gemaakt. Er staan wel witte druiven aangeplant, maar die verdwijnen meestal in een blend voor rode wijn.
1. Brunello di Montalcino: rond het stadje Montalcino worden volle en krachtige wijnen gemaakt van een kloon van sangiovese, die hier brunello wordt genoemd
2. Vino Nobile di Montepulciano: afkomstig van de streek rond het stadje Montepulciano; de term "nobile" slaat op de ambitie om een nobele wijn te zijn, maar ook op het feit dat hij geliefd was door de Toscaanse aristocratie.
3. Chianti: vroeger bekend om zijn wijnen in een rieten mandje, maar deze streek is uitgegroeid tot een leverancier van fijne, harmonische wijnen.
4. Chianti Classico: de elite binnen de grotere Chianti-regio, hier worden verfijnde topwijnen gemaakt die lang kunnen rijpen
5. Carmignano: bij ons minder bekende maar in Italië geliefde wijnstreek ten westen van Firenze
