Zelfs wijn is politiek in Zuid-Afrika
In Europa slaapt de wijnstok, in Zuid-Afrika begint de oogst. Weinig landen zagen hun wijncultuur zo sterk beïnvloed door hun politieke geschiedenis. Van de geboorte van het land tot nu.
Wie had ooit gedacht dat Zuid-Afrika het eerste land in de wijngeschiedenis zou worden met zwarte wijnmakers? Uitgerekend het land waartegen de hele wereld zich keerde omdat de zwarten er onderdrukt werden. "In Zuid-Afrika liep de ontwikkeling van de wijnbouw altijd opvallend gelijk met de politieke ontwikkelingen", zegt invoerder An Rouseu, wiens vader een pionier was van de import van Zuid-Afrikaanse wijnen in ons land.
Het begon al bij de Europese kolonisten die wijnstokken uit Europa meebrachten, waardoor reeds in de zeventiende eeuw Zuid-Afrikaanse wijnen gemaakt werden. In de eeuwen nadien bloeide de wijnexport naar Europa, met een hoogtepunt in het begin van de negentiende eeuw toen Engeland de uitvoer van Franse wijn belemmerde door tolheffing. Maar na de Tweede Wereldoorlog, met de invoering van de apartheidspolitiek, verloor Zuid-Afrika de sympathie en steun van een groot deel van de wereld. Wat een desastreuze invloed had op de wijnexport. De binnenlandse wijnbouw en wijnconsumptie bleven weliswaar bestaan, maar internationaal zakte Zuid-Afrika als wijnland weg.
In het begin van de jaren negentig veranderde alles. De apartheid werd afgeschaft, de exportsancties werden opgeheven, en de wereldmarkt ging opnieuw open. Dat viel samen met de algemene opgang van nieuwe wijnlanden buiten Europa (ook wel aangeduid als "Nieuwe Wereld"), die snel marktaandeel veroverden op de Europese en Amerikaanse markt. Zuid-Afrika profiteerde dus dubbel. Al snel stond het land aan de spits van de nieuwste ontwikkelingen in de wijnbouw. De zwakke munt zorgde ervoor dat veel buitenlanders in de wijnsector investeerden, waarmee ook knowhow naar het land kwam. De lonen van de zwarte arbeiders in de wijngaard lagen nog altijd laag, zodat de prijs van Zuid-Afrikaanse wijn zeer competitief was. En al die factoren kwamen bovenop de grote natuurlijke troef van Zuid-Afrika: een uitzonderlijke ligging en klimaat voor wijnbouw. De Kaapprovincie, waar de wijnbouw zich concentreert, is warm en mediterraan, maar wordt ook afgekoeld door de Atlantische Oceaan in het westen en de Indische in het oosten, waardoor de druiven trager rijpen en de wijnen finesse en aromatische expressie krijgen.
Tegelijk zorgde Zuid-Afrika, door de afschaffing van de apartheid, voor een primeur in de geschiedenis van de wijncultuur: zwarten die wijnmaker worden. Wijnbouw is door de eeuwen heen voornamelijk een blanke aangelegenheid geweest, omdat de meeste landen met een overwegend zwarte bevolking te warm en te vochtig zijn voor wijnbouw. Zuid-Afrika is daarop een uitzondering. Heel wat zwarten werkten er vroeger al in de wijngaarden, waardoor ze ervaring opdeden en vertrouwd waren met wijn. Maar om hen echt aan het roer van een wijnbedrijf te krijgen, moest er eerst een zwarte regering komen. Onder invloed van Mandela werd de filosofie van "black empowerment" ontwikkeld. De kerngedachte daarachter is dat de zwarte bevolking niet wordt geholpen door haar zomaar land of geld te geven, maar door dit te koppelen aan opleiding. En zeker in de wijnsector zijn technische kennis en ervaring onontbeerlijk. Zo ontsnapte Zuid-Afrika aan het schrikbeeld van gedwongen onteigeningen zoals in buurland Zimbabwe. De blanken mochten hun wijndomeinen behouden maar moesten zwarten meer aan bod laten komen. De zwarte regering en de blanke wijnindustrie richtten samen de South African Wine Industry Trust op, die de vorming en participatie van zwarten in deze Zuid-Afrikaanse groeimarkt moest bevorderen.
Op die manier ontstonden er vernieuwende projecten die zowel blanken als zwarten ten goede kwamen. Paul Cluver, een blanke neurochirurg die een wijndomein oprichtte, leidde zo de zwarte wijnmaker Patrick Kraukamp op. Dat leidde tot een gamma wijnen onder de naam Thandi, een woord uit de zwarte Xhosa-taal dat "samen in liefde groeien" betekent. Samen met de South African Forest Company (een parastatale voor bosbeheer en -ontginning) stelde hij voor dit project 100 hectaren land ter beschikking. Ze creëerden een wijnbedrijf waarvan de zwarte arbeiders en hun nabijgelegen dorpen mede-aandeelhouder zijn. Alles wordt professioneel en commercieel opgevat. "We willen geen bezigheidstherapie voor minderbedeelden", zei Paul Cluver junior die het management van dit bedrijf op zich nam, "De bedoeling is wijnen te maken die op de internationale markt kunnen concurreren." Thandi was een van de eerste "black-owned" brands en ook de eerste Fairtrade wijnproducent in Zuid-Afrika.
In het wijngebied Darling werd Carmen Stevens (foto) de eerste vrouwelijke zwarte wijnmaker in de wijngeschiedenis van Zuid-Afrika (en wellicht ook van de wereld). Ze begon haar carrière op het domein Papkuilsfontein, die de filosofie van de "black empowerment" reeds had doorgevoerd door een groep van zwarte drankendistributeurs en een "community trust" van zwarte arbeiders mede-aandeelhouder te maken. Carmen Stevens ontwikkelde een gamma wijnen onder de naam Tukulu, een Zulu-woord dat verwijst naar de rode bodem van de wijngaard. De wijn kreeg overal lovende kritieken, onder meer in de befaamde John Platter's South African Wine Guide. Vandaag is ze de wijnmaakster van het domein Amani Vineyards in het bekendste wijngebied Stellenbosch.
Bij Papkuilsfontein werd ze opgevolgd door Wellington Metshane, afkomstig uit het voormalige thuisland Transkei. Hij is de eerste zwarte wijnmaker die in Bordeaux ervaring opdeed, dank zij een studiefonds opgericht door het wijndomein Nederburg uit Paarl. Dat fonds geeft jonge zwarte aspirant-wijnmakers de kans naar het buitenland te gaan om daar hun wijnkennis te vervolmaken. Metshane werd nadien door Nederburg aangeworven als senior winemaker.
Niet alleen afzonderlijke wijndomeinen, ook volledige wijnregio's zijn getransformeerd sinds de opheffing van de apartheid. Swartland was een arme achtergestelde regio waar slechts één wijn in een coöperatie werd gemaakt. Vandaag gaat het door als een van de meest dynamische en vernieuwende wijnregio's van Zuid-Afrika.
Enkele cijfers
Sinds de opheffing van de apartheid is de Zuid-Afrikaanse wijnsector er sterk op vooruitgegaan.
1992: 82.844 hectare wijngaard; wijnexport van 22 miljoen liter
2012: 100.567 hectare wijngaard; wijnexport van 417 miljoen liter
Zuid-Afrika is vandaag de achtste grootste wijnproducent ter wereld. De belangrijkste exportmarkt is Groot-Brittannië, gevolgd door Zweden, Duitsland en Nederland.
Invoerders:
De Kok ( Lier )
